سخت بالپوشان (قاب بالان)، رفتار و عادات غذایی آنها

سخت بالپوشان (سوسک ها)

راسته سخت بالپوشان یا همان قاب بالان از اصلی ترین و پرجمعیت ترین راسته های حشرات بوده و شامل کلیه گونه های سوسک ها (Beetles) می باشد. سخت بالپوشان از نظر شکل ظاهری، اندازه و رنگ آمیزی بدن بسیار گوناگون می باشند. برخی گونه ها کوچک و بعضی دیگر، بزرگ و یا اندام متوسطی دارند. این راسته در بین رده ی حشرات، بیش از چهارصدهزار (400000) گونه ی شناخته شده را شامل می شود که برای شناختن آنها در درجه اول، آشنایی با اصطلاحات و واژه های رده بندی ضروری است.        

سر، در این حشرات به شکل های بسیار گوناگون دیده می شود. قطعه زیرپیشانی یا اپیستوم در گونه های مختلف، به درجات متفاوت رشد کرده است، گاهی رشد بیش از اندازه آن سبب می شود که روی قطعات دهانی را از بالا پوشش دهد، این موضوع در شناخت گونه ها از اهمیت ویژه ای برخوردار است. سر گاهی زیر پیش گرده که رشد زیادی کرده و مانند سپری روی آن را می پوشاند، پنهان شده است. در برخی از سخت بالپوشان در بین سر و قفسه سینه، گردنی مشخص دیده می شود. سر در بعضی حشرات به یک نوع خرطوم تبدیل شده، که دراین صورت قطعات دهانی در انتهای آن قرار می گیرند. دراین حشرات که به نام "سرخرطومی ها" معروف اند، سر حامل شاخک های مشخصی است که به یک ماسوی ۳ یا ۴ بندی ختم شده اند.

شکل شاخک در سخت بالپوشان بسیار متغیر است و ممکن است از تیپ نخی، شانه ای، ورقی، مستقیم و یا زانویی و غیره باشد، چشم ها اغلب در طرفین سر قرار دارد و به اشکال گرد، بیضی و با کناره های فرورفته یا صاف دیده می شوند. گاهی روپوست یا کوتیکول، در درون چشم ها پیشروی کرده و سطح آنها را به دو بخش جداگانه تقسیم می نماید. این حالت ها یا مانند آنها می تواند در رده بندی گونه ها مفید واقع شوند.

قطعات دهانی از تیپ سانیده می باشد، که از یک لب بالا، یک جفت آرواره ی بالای مجهز به دندانه های تیز، یک جفت آرواره ی پایین و سرانجام یک لب پایین تشکیل شده است. قفس سینه مانند دیگر حشرات از سه حلقه تشکیل شده است. اما اگر حشره را از بالا مشاهده کنیم پیش گرده یا Corsolet و یک قطعه ی بسیار کوچک از میان  قفس سینه به نام سپرچه دیده می شود، سپرچه به اشکال مختلف و میان دو بالپوش درمحل قاعده، قرار می گیرد. برعکس اگر حشره را از ناحیه ی شکم مشاهده نماییم، هرسه حلقه ی قفس سینه به وضوح دیده می شود که هریک حامل یک جفت پا می باشند. حلقه های قفس سینه در ناحیه ی شکمی، به ترتیب دارای قطعات پیش سینه، میان سینه و پس سینه است. درحد فاصل هر یک از نیم حلقه های پشتی و شکمی قفسه سینه، دوصفحه، یکی جلویی به نام اپیسترن و دیگری عقبی و کوچک به نام اپی مر وجود دارد، مجموع این دوصفحه را قطعات پهلویی می نامند. بین سینه و قطعات پهلویی، پاها به بدن متصل اند. در قاعده ی هریک از پاها، حفره ای به نام cotyloide وجود دارد، که اولین بند پا به نام پیش ران در درون آن جا می گیرد. تغییرات شکل این حفره، به ویژه در پاهای جلویی از نظر تعیین وتشخیص گونه ها بسیار حائز اهمیت است. پا در سخت بالپوشان، مانند دیگر حشرات از بندهای زیر تشکیل شده است:

1) پیش ران که به اشکال مختلف گرد، کشیده و پهن مشاهده می شود.

2) پی ران، قطعه بسیار کوچکی است که بعداز پیش ران قرار دارد. 

3) ران، مهم ترین بخش پا محسوب می شود که سطح آن اغلب مجهز به خار و دندانه های تیز می باشد.

4) ساق که شکل آن برحسب جنس وگونه ی حشره متفاوت بوده و به طور معمول در انتها حامل خار بزرگ ثابت و یا متحرک می باشد، که از نظر تاکسونومی اهمیت دارد.

5) پنجه که شکل آن متغیر بوده و از ۳ تا ۵ بند تشکیل شده است. سخت بالپوشان را برحسب آنکه تعداد بندهای پنجه درهر سه پا ۳، ۴ و یا ۵ عدد است، به ترتیب تری مر، تترامر و پنتامر می گویند. در بعضی از سخت بالپوشان این تعداد ناهمگن است دراین صورت، پنجه ی پاهای جلویی ومیانی ۵ بندی و پنجه پای عقبی ۴ بندی است. این گونه حشرات هترومر نامیده می شوند.

شکل هریک از بندهای نامبرده با توجه به محیط زیست و سازش با شرایط زندگی در گونه ها متفاوت است. بند آخر پنجه به نام انیکیوم به یک یا دو ناخن خمیده ختم شده است. یکی از ویژگی های مرفولوژیک مهم سخت بالپوشان، تبدیل بال های رویی به یک نوع پوشش سخت و مقاوم به نام بالپوش است. بالپوش ها در عمل در پرواز هیچ گونه نقشی ندارند وتنها مانند حفاظی روی بال های زیری را می پوشانند. بالپوش ها در بعضی گونه ها کوتاه بوده و بخش انتهایی شکم به نام پیژیدیوم را نمی پوشاند، ولی در بعضی دیگر رشد کرده وتمام شکم را می پوشانند، حدفاصل بالپوش ها، درز بالپوش نامیده می شود. 

در یک بالپوش سمت های زیر قابل توجیه می باشد:

لبه ی جلو با قاعده ی بالپوش، که بعد از پیش گرده قرار می گیرد، لبه ی انتهای بالپوش، کناره جانبی یا بیرونی و بالاخره لبه ی درونی، که مجاور درز بالپوش می باشد.کناره های پهلویی بالپوش ها، اغلب دارای لبه های تاخورده ای به نام اپی پلورون می باشد. که چگونگی تغییرات آنها برای تشخیص گونه ها، توسط متخصصان مورد توجه قرار می گیرد.

در سطح بالپوش ها اغلب برجستگی ها و خطهای ویژه ای وجود دارد، که مهترین آنها عبارت اند از:

از خطهای طولی برجسته به نام کارن و فرو رفتگی های خطی و موازی به نام استری که اغلب، در تعیین نام گونه ها اهمیت ویژه ای دارند. فاصله ی بین دو شیار اینتراستری نامیده می شود. تعداد این شیارها در گونه های یک خانواده همیشه ثابت می باشد.

علاوه بر اینها سطح بالپوش ها گاهی مجهز به خار و نقاط برجسته و یا آراسته به کرک های نرم با موهای بلند می باشد و گاهی نیز سطح آنها فاقد هر گونه مو خواهد بود. سطح بدن در برخی از سخت بالپوشان از فلس های رنگانگ پوشیده شده است که قرار گرفتن آنها در کنار هم سبب پدید آمدن نقش و نگارهای جالبی می شود.

شکم از چندین حلقه تشکیل شده، در دوطرف پهلوی آن، روزنه های تنفسی قرار می گیرند. هریک از حلقه ها شامل یک نیم حلقه ی پشتی به نام ترژیت و یک نیم حلقه ی شکمی به نام استرنیت می باشد. تعداد حلقه های شکم حداکثر ۹ حلقه است. ولی در برخی از گونه ها به دلیل ادغام چندین حلقه در یکدیگر، این تعداد کاهش یافته است. گاهی شمار ترژیت ها با استرنیت ها یکسان نیست. در اغلب موارد شمار حلقه های پشتی از ۸ عدد تجاوز نمی کند، در صورتیکه به طور معمول تعداد استرنیت ها کمتر از این تعداد هستند. اولین حلقه شکم در غالب گونه ها از بین رفته است، پس در ناحیه شکم بیشتر از ۷ حلقه دیده نمی شود. گاهی اولین حلقه شکم در زیر پی ران های عقبی پنهان شده است در این صورت فقط کناره های جانبی آن در حالت نیمرخ دیده می شود.

لاورهای سخت بالپوشان، برحسب جنس حشره، به شکلهای بسیار متغیر دیده می شوند. بیشترین لاروها از تیپ کامپودیی فرم هستند که سر در آنها به طور کامل مشخص و حامل شاخک های ۳ تا ۴ بندی است. بدن در این تیپ، اغلب از ۱۴ حلقه تشکیل شده است که شامل سر، سه حلقه ی قفس سینه و ۱۰ حلقه ی شکمی می باشد. بعضی از لاروها دارای پای سینه ای و بعضی دیگر فاقد آن هستند. پاهای سینه ای به تعداد ۳ جفت و از ۵ یا ۶ بند به وجود آمده اند. مجموع روزنه های تنفسی موجود در بدن لاورها اغلب به ۹ جفت می رسد، که یک جفت آنها در پیش قفس سینه و هشت جفت دیگر در ناحیه ی شکم قرار می گیرند و گاهی یک جفت در میان قفس سینه دیده می شود. حلقه های شکمی به طور کلی فاقد پیوست هستند، ولی حلقه ی نهم در بعضی از گونه ها به یک جفت پیوست به نام اوروگومف مجهز است.

تمام سخت بالپوشان دارای دگردیسی کامل هستند و یا به بیان دیگر در زندگی آنها ۴ مرحله رشدی:

تخم، لارو، شفیره و حشره کامل مشاهده میشود که طول دوره هریک از آنها بسته به گونه ی حشره متغیر خواهد بود.

تخم سخت بالپوشان از نظر شکل ظاهری، بر حسب گونه ی حشره بسیار متفاوت است و بیشتر به شکل گرد و بیضی کشیده است. تعداد تخم های گذاشته شده به وسیله ی یک حشره ی ماده، ممکن است از چند عدد تا چند هزار متغیر باشد.

رشد و نمو لاورها در اثر پوست اندازی انجام می شود، تعداد پوست اندازی اغلب ۳ تا ۴ بار در طول دوره ی لاوری است ولی در بعضی از گونه ها این تعداد، در اثر تغییر گرما و یا وجود عوامل نامساعد، مانند کمبود مواد غذایی و گرسنگی ممکن است خیلی بیشتر باشد.

شفیره در سخت بالپوشان به طور معمول "از تیپ آزاد گاهی نیمه آزاد" می باشد و به ندرت ممکن است دارای پیله یا پوشش باشد. شفیره این حشرات اغلب تحرک بسیار کمی دارد، قسمت های مختلف بدن دارای برجستگی هایی است که از آنها یک یا چند موی به نسبت درشت خارج می شود. این برجستگی ها ویژه ی مرحله شفیرگی ست که پس از تبدیل به حشره کامل از بین می روند.

شکم در بیشتر موارد از ۹ حلقه ی آزاد تشکیل شده است. حلقه ی آخر در برخی از گونه ها دارای پیوست هایی به نام اوروگومف است. قبل از آنکه لارو سن آخر به شفیره تبدیل شود، یک مرحله ی بینابین به نام پیش شفیرگی را می گذراند، در این مرحله جانور تغذیه را قطع کرده و در یک مرحله برای شفیره شدن ثابت می شود.

مراحل نابالغ (لارو) برخی از خانواده های سخت بالپوشان (سوسک ها)

رفتار و عادت غذایی سخت بالپوشان

در میان رده حشرات سخت بالپوشان بدون تردید، بیشترین خسارت را به فراورده های انباری وارد می کنند. به بیان دیگر، خطرناک ترین دشمنان مواد انباری به این راسته از حشرات بستگی دارد. علاوه بر سخت بالپوشان آفت، تعداد زیادی از سوسک ها به طور تصادفی و یا برای تغذیه از کپک ها، لانه ی حشرات و پوسته های لاروی و شفیرگی، خود را به انبارها می رسانند و گاهی سخت بالپوشان شکارگر برای به دست آوردن شکار خود، در انبارها به فعالیت می پردازند. بنابراین باید توجه داشت که در محیط انبار علاوه بر حشرات آفت، حشرات غیر آفت فراوانی ممکن است وجود داشته باشند، که هر از آنها به گونه ای باعث آلودگی محیط و کاهش مرغوبیت محصول می شوند، به همین دلیل در بررسی های فون حشرات انباری، و یا تنظیم برنامه های مبارزه با آفات باید موضوع نیز به دقت مورد توجه قرار بگیرد، تا به محض مشاهده ی هر حشره ای (بدون تشخیص و تفکیک)  آفات انباری محسوب نشود.

در میان سخت بالپوشانی که آفت نیستند، ولی به دلایل بالا، در انبار مشاهده می شوند، می توان گونه های زیر را نام برد:

۱_ خانواده Carabidae:

در اصل اغلب افراد این تیره گوشتخوارند، دلیل وجود آنها در انبارها فقط برای به دست آوردن شکار یا طعمه دلخواه است. از این خانواده گونه های زیادی در انبارها مشاهده می شوند، که مهمترین آنها عبارتنداز: 

Bradycellus harpalinus که در روی آدر آلوده به کنه ی Pristonychus terricola در اغلب انبارهای غلات، دانه های روغنی و آرد آفت زده مشاهده می شوند.

۲_ خانواده  Staphylinidae:

این حشرات در انبارهایی که به دلیل نامساعد بودن شرایط ساختمانی، محصول موجود در آنها به کپک هایی آلوده و یا در حال فساد و تجریه است. از این خانواده می توان سوسک Philonthus sordidus و همچنین گونه هایی از جنس Atheta را که در روی میوه های در حال خراب شدن فعالیت می کنند را نام برد و همچنین گونه های O.parva  و Oligota granaria  به ترتیب در انبارهای مرطوب غلات و بادام زمینی به سر می برند. این گونه ها حشرات اغلب ساپروفاژ و با قارچ خوارند، که برای به دست آوردن غذای دلخواه خود در انبارهاب رفت و آمد می کنند.

۳_ خانواده Histeridae:

از این خانواده تا به حال چندین گونه در انبارها مشاهده شده که مهمترین آنها Carcinops pumilio و Saprinus metallescens هستند و هر دو گونه به طور معمول روی غلات و دانه های روغنی زندگی می کنند، بدون اینکه به خود این محصولات زیانی وارد کنند.

به طور کلی باید توجه داشته باشیم که تمان سخت بالپوشانی که در انبارها به سر می برند فقط از مواد انباری موجود در محل تغذیه نمیکنند، بلکه هر یک از آنها، مطابق عادتشان، به دنبال غذای مورد علاقه خود می روند. مثلا بعضی از این سخت بالپوشان که قارج خوار هستند به دنبال کپک های موجود در روی محصولات مرطوب و یا گروه دیگر که لاشه خوار هستند فقط برای تغذیه از لاشه حشرات و یا پوسته های لاروی در محیط انبار این سو و آن سو می روند، بدون اینکه از خود محصولات انباری تغذیه کنند.‌ به این ترتیب در انبار همیشه مجموعه ای از گونه های مختلف این حشرات پیدا می شود که هر یک برای به دست آوردن غذای خود در تلاش هستند. ولی نباید از نظر دور داشت که وجود آنها در انبار، به ویژه اگر جمعیتشان زیاد باشد، به دلیل دفع فضولات و پوست اندازی های لارو و شفیره، خود سبب زیان و آلودگی محصول می شود.

بعضی از پژوهشگران با توجه به تغییرات بارزی که در عادت غذایی سخت بالپوشان انباری دیده می شود، آنها را به این صورت گروه بندی کرده اند:

۱_ چوب خوارها:

از چوب های خشک و صنعتی مختلف تغذیه می کنند مانند حشرات خانواده Anobiidae و Lyctidae

۲- دانه خوارها:

از دانه های خشک غلات و بقولات و غیره تغذیه می کنند، در این گروه آفات مهمی از سخت بالپوشان انباری مانند گونه های Callosobruchus ،Sitophilus و غیره وجود دارند، که لارو آنها اغلب از محتویات دانه های خشک غلات و حبوبات می خورند.

۳- ریزه خوارها:

از ته مانده ها و خرده های مواد غذایی مختلف تغذیه می کنند، مانند حشرات خانواده های: Ostomatidae ، Cucujidae و Lathridiidae

۴_ قارچ خوارها:

غذای آنها را پاره ای از قارچ های موجود در فرآورده های انباری مرطوب تشکیل می دهند، مانند سوسک های خانواده ی Mycetophagidae و Endomychiidae

۵_ ساپروفاژها:

با مواد آلی در حال تجزیه و تخمیر حمله می کنند، مانتد حشرات Mycophagous و خانواده Cryptophagidae

۶_ لاشه خوارها:

از لاشه ی حشرات و دیگر جانوران تغذیه میکنند، مانند: Dermestidae ،Cleridae و Corynetidae

۷_ هارپاکتوفاگوس ها:

سخت بالپوشانی که غذای آنها را حشرات گوشتخوار و شکارگرها تشکیل می دهند.

این طبقه بندی با وجود آنکه انواع مختلف عادات غذایی سخت بالپوشان را نشان می دهد، ولی در عمل همه ی آنها را شامل نمی شود، چنانچه گاهی به گونه هایی برخورد می کنیم که با وجود داشتن عادت به خوردن یک یا چند ماده ی غذایی مشخص، در فرصت های مناسب این عادت را رها کرده و از مواد دیگری تغذیه می کنند. همچنین در بین آنها نمونه ها یی وجود دارند که در مرحله ی حشره ی کامل از یک نوع ماده ی غذایی و در مرحله ی لاروی، از ماده غذایی دیگری استفاده می کنند. بسیاری از سخت بالپوشان انباری در حالت لاروی ریزه خوار (پسیکوفاژ) می باشند. در حالی که در مرحله ی حشره ی کامل لاشه خوار و گاهی نیز هارپاکتوفاژ هستند، مانند شپشه ی دندانه دار، حشرات جنس Necrobia که در اصول لاشه خوارند و در بعضی مواقع به حالت ساپروفاژ و یا قارچ خوار درآمده و از مواد آلی در حال تجزیه و کپک ها تغذیه می کنند. مسئله ترک عادت غذایی که در بعضی حشرات وجود دارد، در به هم زدن اساس گروه بندی بالا بی تاثیر نخواهد بود. برای مثال حشره ی Rhizopertha dominica مربوط به خانواده ای است (Bostrychidae) که اغلب گونه های آن چوبخوارند. ولی خود این حشره در حال حاضر یکی از آفات مهم غلات تلقی می شود و عادت کهن خود را که چوبخواری بوده امروز به طور کامل رها کرده است. مثال دیگر لمبه گندم (Trogoderma granarium) را می توان نام برد. این حشره نیز با وجود آنکه امروز یکی از آفات خطرناک دانه های غلات و حبوبات به حساب می آید، درگذشته مانند تمام افراد خانواده ی خود (Dermestidae) از فرآورده های حیوانی مانند پوست، پشم، مو، کلکسیون های حیوانی و غیره تغذیه می کرده است. 

سوسک نان و سوسک توتون نیز مانند دیگر گونه های خانواده ی Anobiidae، درگذشته چوبخوار بوده اند، ولی به تدریج دامنه ی عادت غذایی خود را گسترش داده اند. به طوری که امروز نه تنها از مواد نشاسته ای، دانه های روغنی، میوه های خشک، کاغذ، کتاب وغیره تغذیه می کنند، بلکه به خوردن فراورده های حیوانی مانند کلکسیون های جانوری و حتی مواد معدنی نیز تمایل زیادی نشان می دهند. به این ترتیت می توان این حشرات را جزو پولیفاژ ها یا همه خوارهای واقعی، به شمار آورد.

شپشه ی گندم حشره ای است دانه خوار که هم لارو و هم حشره ی کامل آن، از دانه های غلات تغذیه می کنند. حال اگر به جای غلات، آرد، سبوس ویا بلغور در اختیارش باشد، حشرات کامل می تواند از این مواد تغذیه کرده و مدت ها به زندگی خود ادامه دهند، ولی هرگز قادر به تولید مثل نخواهد بود، زیرا ماده شپشه ی گندم در عمل نمی تواند رو این محصولات تخم گذاری کند. شپشه  گندم می تواند از دانه های حبوبات مانند نخود و انواع لوبیا نیز تغذیه کند ولی در اندک مدتی تلف می شود. از آنچه که در بالا بیان شد می توان نتیجه گرفت که طبقه بندی سوسک های انباری بر اساس عادت غذایی آنها، به آن گونه ای که بعضی از پژوهشگران انجام دادند، نمی تواند کامل و دور از ایراد باشد.

شرکت کنترل آفات ورسا صنعت سبز با بهترین سیستم مشاوره ای و سموم گیاهی آماده خدمت رسانی در مبارزه با انواع سوسک های آفت انباری و سوسک های موذی می باشد.

تهیه و تنظیم: واحد تحقیقات شرکت کنترل آفات ورسا صنعت سبز با همکاری سرکار خانم مهندس مساوات کارشناس کشاورزی گرایش باغبانی