سوسک‌ها، دشمنان زیرزمینی

سوسری ها چگونه وارد زندگی شهروندی می­شوند؟! 

در یک روز معمولی پنجره اتاق را باز می­کنیم، یک نگاه اجمالی به شهر خود می­اندازیم. با چه سوژه ایی رو به رو می­شویم؟! هرج و مرج، رفت آمد مردم، سرو صدا و از همه مهم تر آلودگی  ها را می­توانیم با چشم به وفور ببینیم. از آسمان و هوای آلوده تا زمین کثیف همه و همه در یک زندگی شهر نشینی قابل لمس است. ما به هر روشی این آلودگی ها را در دنیای خود ایجاد می­کنیم، حال این آلودگی ها چه دنیایی را به ما نشان می­دهند؟! همسفره شدن با حشرات موذی و چندش یکی از دردسرهایی ست که این آلودگی ها برای ما ایجاد می­کنند. در اینجا می­خواهیم به یکی از این حشرات موذی و البته چندش به صورت گسترده بپردازیم.

وقتی که با حجم زیادی از انسان در یک مکان به عنوان مثال در یک شهر بزرگ رو به رو هستیم، فعالیت هایی که انسان ها در این شهر برای بقا و زندگی انجام می­دهند، باعث ایجاد ضایعات و زباله های زیادی در سطح شهر می­شود. به دنبال این قضیه آفات یا حشرات موذی از جمله سوسک ریزبه سمت زندگی شهری جذب می­شوند و ممکن است حجم زیادی از آنها به خانه های ما سرازیر شوند.

طبق گفته جف لاک وود استاد علوم طبیعی و انسانی در دانشگاه وایومینگ یکی از موجوداتی که حضور ما در دنیا باعث پیشرفت آنها شده است، سوسری ها هستند. این حشرات از هر فرصتی که ما برایشان فراهم می­کنیم نهایت سو استفاده را می­کنند. ما با مصرف مواد غذایی و مدیریت نکردن درست مواد مصرفی، گویی این موجودات کثیف و بد بو را مهمان سفره هایمان می­کنیم. سوسری ها به طور معمول چیزی جز مزاحم های ناخوشایند و خطرآفرینی برای ما و غذاهای مصرفی ما ندارند.  اما 

چگونه ما این شرایط را برای این حشرات فراهم می­کنیم؟!

آب و هوای گرم و رطوبت کافی امکان زندگی طولانی تر و تکثیر با نرخ های بیشتر را برای سوسری ها فراهم می­کند حالا به این موارد در دسترس بودن مواد غذایی در محیط خانه را هم اضافه کنید. این شرایط می­توانند باعث شوند که سوسری ها به طور مکانیکی عوامل بیماری زا را به مواد غذایی و سطوح مختلف خانه منتقل کنند. در ادامه این روند با توجه به اینکه انسان ها با این سطوح و موادغذایی در تماس هستند می­توانند همیشه در معرض بیماری هایی که سوسری ها منتقل می­کنند باشند.

ما سوسری ها را به چه شکل و کجاها میبینیم؟! ما مردم سوسری ها را به اسم سوسک می­شناسیم که این اسم در دنیای حشره شناسی به یک گروه دیگر از حشرات گفته می­شود. ما سوسری ها را بیشتر به موذی بودن و ترسی که از آنها داریم می­شناسیم در صورتی که شاید ندانیم که این حشرات چه مشکلاتی را می­توانند برای ما ایجاد کنند. با وجود اینکه در درجه اول حضور سوسری ها به عنوان یک آفت مزاحم در محل زندگی انسان تلقی می­شود.، از انها به عنوان تهدید کننده های سلامت هم یاد می­شود. سوسری ها تقریبا  از هر ماده آلی که توسط انسان تولید، ذخیره، دفع و یا دور ریخته می­شود می­توانند برای بقای خود تغذیه کنند. در نتیجه تمام مواد غذایی و سطوح آماده آلوده شدن به عوامل بیماری زا توسط سوسری ها هستند. 

سوسری ها  (Cockroaches) از قدیمی ترین و ابتدایی ترین حشرات بر روی کره زمین به حساب می­آیند. محققان اخیرا با بررسی فیلوژنی راسته بزرگی که سوسری ها به آن تعلق دارند) (Dictyoptera  پی بردند که سوسری ها  و موریانه ها به دوره پرمیان حدود 275 میلیون سال قبل برمی­گردد. پس می­توانیم بگوییم که آنها میلیون ها سال در سیاره ما وجود داشته اند. هر جا که انسان ها رفته اند سوسری ها هم با آن ها به محیط جدید رفته و سازگار شده اند. از سازگاری و مقاومت این حشرات همین بس که آنها در طول 250 میلیون سال اخیر تغییر ساختاری چندانی نکرده اند و در این زمان، شاهد انقراض گروه های مهمی از موجودات زنده روی کره زمین بوده اند.

در مقابل تعداد زیادی از گونه ها همچنان در زیستگاه های طبیعی مانند جنگل های گرمسیری، زیر زمین، زیر سنگ ها و یا به صورت همزیست در لانه حشرات اجتماعی، جوندگان و خفاش ها زندگی می­کنند.

سوسری ها چه شکلی هستند؟! 

 بخش زیادی از سر در این حشرات در زیر قسمتی از بدن آنها (پرونوتوم) مخفی شده و از بالای بدن دیده نمی­شود.  قطعات دهانی جونده و شاخک ها به صورت بلند مویی و گاهی نخی شکل دیده می­شوند که گاهی طول آن به اندازه طول بدن می­رسد. پای این حشرات دونده است ، و بدین معنی است که ران و ساق، کشیده و مجهز به ماهیچه های قوی است به همین خاطر این حشره جز سریع ترین دونده های دنیای حشرات قرار می­گیرد. در خیلی از گونه ها هر دو جفت بال ها به خوبی رشد کرده اند و به این حشرات توانایی پرواز کردن را می­دهند.

_{سر و پرونوتوم در سوسری آمریکایی}

شکم به طور عمده پهن و بیضوی است و در انتهای آن، یک جفت سرسی که به صورت زوائدی دیده می­شود در جنس نر و ماده وجود دارند. 

_{سطح شکمی سوسری آمریکایی}

شاخص آلودگی در سوسری ها تخم های آنهاست. تخم ها درون یک دیواره ی ضخیم با غشا غیر قابل نفوذ ضخیم محافظت می­شوند. کپسول تخم باعث جذب آب و مواد مغذی از دستگاه تناسلی ماده می­شود.

این حشرات چگونه چرخه زندگی خود را طی می­کنند؟!

سوسری ها دارای متابولیسم تدریجی هستند. متابولیسم تدریجی یعنی زیستگاه و رژیم غذایی پوره و حشرات کامل، معمولا مشابه است. نوزادان تا حد زیادی شبیه به والدین خود هستند. 

_{مراحل رشد سوسری Periplaneta brunnea. از چپ به راست: اولین، دومین، سومین و چهارمین پوست اندازی پوره ها. ماده و نر بالغ}

تولیدمثل در این حشرات به صورت جنسی بوده اگرچه در بعضی از گونه ها بکرزایی هم دیده می­شود. پس از اینکه حشرات به سن بلوغ رسیدند، عمل جفت گیری انجام می­شود. حدود 10 تا 12 روز پس از جفت گیری، حشره ماده تخم هایشان را به صورت دسته جات 12 تا 25 تایی در داخل یک کپسول تخم گذاشته می­گذارند. این کار ممکن است چندین هفته طول بکشد. حشره ماده می­تواند این کپسول تخم را چندین روز با خود حمل کند.

 البته در برخی دیگر از سوسری ها، کپسول تخم تا زمان تفریخ، در داخل رحم نگهدری می­شود. حتی برخی از گونه ها نوزادان خود را بصورت زنده به دنیا می­آورند.حشره ماده این کپسول تخم را در محلی محفوظ و نزدیک منابع غذایی گذاشته و با ترشح دهانش این کپسول حاوی تخم را به یک سطح  امن می­چسباند. کپسول تخم دارای آب کافی برای رشد و نمو تخم هاست. دوره ای که تخم ها به پوره تبدیل می­شود ممکن است از چند روز تا چند ماه طول بکشد. پس از این مدت زمان، پوره ها از تخم خارج می­شوند. دوره پورگی به محض خروج پوره ها از تخم، شروع و با پیدایش بلوغ پایان می­یابد. در این بین پوره ها برای به بالغ تبدیل شدن چندین بار عمل پوست اندازی را انجام می­دهند.

_{چرخه زندگی سوسری ها}

در جهان حدود 4400 گونه سوسری وجود دارد که به بیش از 500 جنس تعلق دارند. 17 مورد از این گونه ها آفات با درجات مختلف هستند. سوسری ها به 5 خانواده تقسیم می­شوند که 3 خانواده Blattidae، Blattellidae و Blaberidae دارای گونه هایی هستند که به عنوان آفت شناخته می­شوند. در این بین گونه های خانواده Cryptocercidae از نظر داشتن همزیست های موجود در روده که مشابه آنچه که در موریانه ها وجود دارد و زندگی اجتماعی، غیر عادی به نظر می­رسند. 

حشرات خانواده  Blattidae، سوسری های بزرگی به طول 18 میلیمتر و بیشتر هستند که در قسمت داخلی ران پای آنها به خصوص پای عقب، یک سری زوائد خارمانند وجود دارد. سرسی کوتاه و پهن است. این سوسری ها، کپسول تخم خود را به سمت بالا نگه می­دارند و پس از تشکیل، کپسول را در جهت طول نمی­چرخانند. دو گونه­ی مهم سوسری شرقی Blatta orientalis و سوسری آمریکایی Periplaneta americana که جز متداول ترین گونه ها در سراسر جهان  هستند، به این خانواده تعلق دارند.

خانواده Blaberidae در برگیرنده ی برخی ازبزرگترین سوسری هاست که طول برخی از آنها، رویه هم تا 90 میلیمتر نیز می­رسند. بیشتر گونه های این خانواده ، در فضولات و مواد پوسیده زندگی می­کنند و گونه های معدودی از آنها به عنوان آفت بهداشتی در منازل مطرح هستند. گونه  Leucophae mederae یکی ازآفات خانگی این خانواده است. گونه Blaberus giganteus، احتمالا بزرگترین سوسری شناخته شده است که حدود 90 میلی متر طول دارد و در جنگل های استوایی آمریکای جنوبی به فراوانی یافت می­شود.

خانواده Blattellidae دارای سوسری های کوچک با طول کمتر از 18 میلیمتر هستند. بسیاری از گونه های این خانواده، جز آفات بهداشتی منازل، نانوایی ها و ... هستند. یکی از مهم ترین و عمومی ترین گونه های این خانواده، سوسری آلمانی Blatella germanica است. این خانواده بزرگترین گروه راسته Blattodea است .

سوسری ها را می­توان به گروه خانگی، و وحشی تقسیم می­شوند. گونه های خانگی منحصرا در داخل خانه زندگی می­کنند و تا حد زیادی به منابع انسان ها (آب و غذا) وابسته هستند. آنها به ندرت قادراند خود را در بیرون از خانه حفظ کنند. این گروه دارای کمترین تعداد گونه است اما بیشترین نگرانی را برای سلامتی انسان بهمراه دارند. از گونه های خانگی می­توان به سوسری های آلمانی و نوار قهوه ای اشاره کرد.

 سوسری ها همه چیز خوار هستند و تقریبا از هر کدام از مواد غذایی تازه و فرآوری شده، محصولات ذخیره شده، کتاب و کاغذ دیواری را وقتی که غذایی در دسترس نباشد تغذیه می­کنند. سوسری ها مانند سایر بندپایان زمینی با تعادل برقرار کردن آب مشکل دارند. اندازه نسبتا کوچک آنها منجر شده است که اندازه سطح به حجم در آنها بالا باشد و خطر از دست دادن آب از طریق تنفس، دهان و مقعد و یا کوتیکول بالا رود. دما، جریان هوا و رطوبت نسبی در دسترس بودن آب را در بدن بسیار تحت تاثیر قرار میدهد.

 در نتیجه این عوامل فیزیولوژیکی، محدودیتهای فیزیکی محیط معمولا ترجیحات ساختار زیستگاه سوسری ها را تعیین می­کنند. به عنوان مثال سوسری های شرقی و آمریکایی به رطوبت زیادی مانند محیط های مرطوب زیر زمینی مانند مخازن و فاضلاب های شهری نیاز دارند. سوسری های نوار قهوه ای شرایط خشک محیطی را بیشتر می­توانند تحمل کنند و معمولا در آشپزخانه و اتاق خواب دیده می­شوند. 

سوسری های آلمانی مکان هایی که دسترسی به غذا و آب آسان تر باشد حضور می­یابند. در نتیجه آنها در درجه اول در آشپزخانه ها و کابینت ها و در درجه دوم در حمام ها وقتی که جمعیتشان زیاد است دیده می­شوند.

در ایران طبق آخرین آمار سوسری ها، 26 گونه سوسری از سه خانواده و 14 جنس یافت شده است، که در این بین سوسری آلمانی  Blattella germanica، سوسری شرقی Blatta orientalis، سوسری آمریکایی  Periplaneta americanaو سوسری نوار قهوه ای Supella longipalpa در ایران بیشتر مورد توجه هستند.

سوسری ها در ساختمان های تجاری شلوغ، محل های دفن زباله، سیستم فاضلاب شهری ، زیر زمین ها، سوراخ های درختان، حفره ها در دیوار ، غارها و معادن یعنی به طور کل در مکان هایی که تاریک دارای رطوبت و جریان هوا کم است یافت می­شوند وجود برخی از گونه ها مثل سوسری آلمانی و یا نوار قهوه ای در خانه و آشپزخانه ها اغلب نشانه ای از ضعف در بهداشتی یا خانه داری توسط عموم مردم است.

سوسری آلمانی (Blattella germanica)، در شمال یا شرق آفریقا، آسیا به وجود آمده و گسترش پیدا می­کند. سوسک آلمانی مهمترین آفت خانگی است که در سراسر جهان گسترش پیدا کرده است. در ایران این سوسری از پراکنش زیادی برخوردار است.

_{سوسری آلمانی(Blattella germanica)}

حشرات بالغ حدود 16 میلی متر طول دارند و به عنوان کوچکترین سوسری خانگی شناخته می­شوند. پیش گرده (pronotum) که قسمتی از سطح پشت بدن را تشکیل می­دهد، در این گونه کمی برآمده است. این گونه دارای دو نوار تیره عریض طولی بر روی پرونوتوم خود هستند. زوائد انتهایی بدن (سرسی) بلند و یکرنگ هستند این گونه به هوای گرم 30 تا 33 درجه، شرایط مرطوب و نزدیک مواد غذایی  برای مشاهده شدن در محیط نیاز دارند. 

این سوسری قدرت تولید مثل بالایی و دارد و کپسول تخم 6-9 میلی متری که حاوی 30 تا 40 جنین در طی 7 تا 10 روز بعد از جفت گیری گذاشته می­شود.  ماده ها تخم ها را تا چند ساعت قبل از تفریخ شدن پوره ها حمل می­کنند تا از آنها در برابر شکارچیان حفاظت کنند. کپسول تخم در فواصل 20 تا 25 روزه تولید می­شوند. یک ماده 4 تا 8 بار می­تواند در طول زندگی خود کپسول تخم تولید کند. پوره ها در طی 7 تا 12 روز زندگی خود را کامل می­کنند. این گونه متداول ترین سوسری در خانه و مجتمع های آپارتمانی است که به دلیل حرکتشان بین آپارتمان ها که از طریق لوله کشی در دیوارهای مشترک و مجاور صورت می­گیرد کنترل آنها دشوار است.

سوسک نوار قهوه ای (Supella longipalpa)، مانند سوسری آلمانی این گونه خانگی احتمالا از آفریقا پراکنده شده است و هم در محیط خانه و هم بیرون از خانه دیده می­شوند.این گونه در آمریکای شمالی و اروپا تقریبا در محیط های داخلی ساختمان های گرم دیده می­شود. در آب و هوای، به ویژه در آپارتمان های بدون هوا و تهویه مناسب آلودگی به این سوسری دیده می­شود. حشرات بالغ از نظر اندازه شبیه به سوسری های آلمانی 13 تا 14 میلی متر طول دارند اما فاقد نوار در قسمت پشتی است. 

_{سوسری نوار قهوه ای (Supella longipalpa)}

حشرات بالغ دو باند تیره افقی روی بالهای خود دارند، در حالی که پوره ها، دو نوار برجسته در قسمت میانی و اولین قسمت شکم خود دارند.  نام عمومی این گونه از وجود دو نوار یا باند عرضی تیره رنگ حلقه های پشتی میان قفسه سینه و شکم گرفته شده است. نرهای بالغ این سوسری ظاهری بسیار باریک دارند و بالهایشان بیشتر از انتهای شکم ادامه پیدا می­کند. این سوسری بیشتر تمایل دارند در مناطق غیر غذایی منازل مانند اتاق خواب، کمدو انبار دفاتر تجاری ساختمان ها حضور داشته باشند. گاهی سوسک های نر نوار قهوه ای پرواز می­کنند و به نور چراغ ها جذب می­شوند. طول دوره رشد از تخم تا حشره بالغ در این سوسری ها 5 تا 6 ماه طول می­کشد.کپسول تخم کوچک بوده و فقط 5 میلی متر طول دارد و به طور میانگین 18 جنین سوسری در طی 35 تا 80 روز این دوره طول می­کشد. ماده ها کپسول تخم خود را به مبلمان، در لباس ها ، رو یا پشت قاب عکس ها و در رخت خواب وصل می­کنند.

عواملی مانند فاضلاب ها که به منظور جمع آوری و انتقال فاضلاب در مناطق شهری و جلوگیری از آلودگی منابع خاک و آب ایجاد شده است که در اینجا آلودگی به سوسری ها دیگر به تمیز بودن یا نبودن مردم مربوط نمی­شود. برخی از انواع سوسری ها از جمله سوسری آمریکایی و شرقی این فاضلاب ها را استعمار می­کنند و آنجا را به محیطی مناسب برای تولید مثل و رشد و نمو تبدیل کرده و مشکلات بهداشتی برای انسان ها ایجاد می­کنند. این گونه از طریق منافذی که در سیستم های فاضلاب وجود دارد وارد خانه ها و ساختمان های تجاری می­شوند.

سوسری آمریکایی (Periplaneta americana)،  جهانی ترین آفت خانگی شناخته می­شود. سوسری آمریکایی همراه با دیگر گونه های periplaneta از شمال آفریقای گرمسیر به سمت آمریکای شمالی گسترش پیدا کرده است. امروزه این گونه ها بیشتر عرض جغریافیایی پایین هر دو نیمکره و به طور قابل ملاحظه ای مناطق معتدل تر جهان را آلوده کرده اند. اندازه ای به نسبت بزرگی دارد به طوری که طول حشرات بالغ آن به  34 تا 53 میلی متر می­رسد. رنگ این گونه قهوه ای مایل به قرمز است و دارای الگوهای تاریک و روشن بر روی سطح بیرونی (پرونوتوم) خود هستند. 

_{سوسری آمریکایی (Periplaneta americana)}

همچنین در قسمت حاشیه ای بدن یک نوار به رنگ زرد وجود دارد که کمی روشن تر از قسمت های مرکزی بدن به نظر می­رسد. سر جنس نر کشیده و بشدت به طرف پایین کشیده شده است. 

حشرات بالغ، بالدار و قادر به پرواز هستند. پوره ها معمولا رشد و نمو خود را در یک نیم سال کامل می­کنند . حشرات بالغ به طور متوسط 7 ماه زندگی می­کنند اما طول عمر آنها ممکن است تا بیش از دو سال باشد. ماده ها کپسول تخم خود را که طول آنها 8 میلی متر است را همراه خود حمل نمی­کنند.  هر کپسول تخم 12 تا 16 تا جنین دارد . یک ماده به طور کلی 9 تا 10  تخم در طول زندگی خود تولید می­کند. 

. همچنین این سوسری به حضور در فضاهایی زیر زمینی که به سمت مکان های مانند بیمارستان ها، اتاق بیماران، انبارداری و تهیه غذا  ختم می­شوند معروف هستند. سوسک آمریکایی در مناطقی مانند آشپرخانه ها، اتاق های گرمایشی و سیستم ا ی فاضلاب زندگی می­کنند.آنها معمولا شب ها برای تغذیه و سایر فعالیت ها از مکان های مخفی خود بیرون می­آیند. حشرات بالغ بسته به در درسترس بودن غذا می­توانند یک سال یا بیشتر عمر کنند و تعداد زیادی کپسول تخم در این دوره تولید کنند.

سوسری شرقی Blatta orientalis  اعتقاد بر این است که منشا این سوسری از شمال آفریقا بوده و از آنجا به اروپا ، آسیای غربی و آمریکای شمالی و جنوبی گسترش پیدا کرده است. این سوسری نسبت به سوسری های دیگر دماهای خنک تر را ترجیح داده و در مناطق معتدل جهان به عنوان یک نگرانی درجه یک شناخته می­­شود. 

_{سوسری شرقی Blatta orientalis}  

حشرات بالغ این سوسری ها به رنگ سیاه بوده و طول آنها به 25 تا 33 میلی متر می­رسد. بدنشان به نسبت بزرگ و رویه بالایی بدن یک رنگ و براق و قهوه ای مایل به قرمز تا قهوه ای سوخته می­باشد. ماده های این حشره دارای بال داخلی غشایی و همانند باد بزن چین می­خورد. قسمت خارجی بال باریک، چرمی و ضخیم است. بالپوش ماده خیلی کوچک، بیضوی و یکرنگ بوده و بال های نر به انتهای شکم نمی­رسد. به این ترتیب می­توان جنس نر و ماده را تفکیک کرد. کپسول تخم در انها 8 تا 10 میلیمتر زول دارد و هر کدام از انها حاوی 16 تخم است . این حشره بیشتر در بقایای گیاهی پوسیده و یا زیر زمین منازل، انبارها و سرداب ها دیده می­شوند. این گونه از طریق زباله ها مجتمع های آپارتمانی می­توانند به طبقه های بالاتر آپارتمان ها خود را برسانند. رشد و نمو در مقایسه با سایر گونه ها کندتر است و معمولا حدود یک سال یا بیشتر  بسته به شرایط دمایی طول می­شود. حشرات بالغ ممکن است ماه ها زندگی کنند و نسبتا کم تحرک اند. کنترل این گونه از سایر گونه ها آسانتر بوده و بندرت در طول روز دیده می­شوند. 

سوسری ها آلودگی ها را ایجاد می­کنند؛ اما چگونه؟!

همانطور که گفته شد سوسری ها دونده های بسیار تیز پایی هستند و می­توانند به هر سطح و مکانی پا بگذارند. این سطوح و مکان ها ممکن است بسیار آلوده باشند. سوسری ها با پرسه زدن در این مکان ها می­توانند به راحتی باکتری ها و میکروب های بیماری زا را از طریق پاهای خود حمل کنند و به نقاط دیگر انتقال دهند.

سوسری ها به طور کلی عادات کثیفی در هنگام تغذیه دارند. آنها قسمتی از غذای خورده شده را به همراه مدفوع خود، بر روی مواد غذایی می­ریزند. از طرفی برخی از سوسری ها با ترشح ترکیبات سمی موجود و موادی که از غدد براقی آنها ترشح می­شود مانند کانتریدین(chantridin)، سبب بدبو شدن غذا، اختلالات تنفسی مانند آسم در افراد حساس و حساسیت های پوستی می­شوند.

شیوه های ساختمان سازی که در مجتمع های آپارتمانی استفادهمی­شود مانند خطوط فاضلاب مشترک و مناطق مشترکی که زباله های خود را دفع می­کنند می­توانند به گسترش سوسری ها در مسکن های چند واحدی کمک کند.

آلودگی های ایجاد شده توسط سوسری ها باعث چه مشکلات و بیماری هایی می­شود؟!

سوسری ها  همچنین باعث انتشار مکانیکی عوامل بیماری زا، استرس روانی و حتی نیش می­شوند. اگرچه شواهد مربوط به نیش زدن آنها بسیار محدود است اما گزارشاتی مبنی بر این که سوسری ها از ناخن ها، مژه ها پوست دست و پا و مواد اضافی کنار چشم افراد خواب آلود تغذیه می­کنند و باعث ایجاد تاول های کوچک و حتی زخم می­شوند. در خانه های آلوده و بیمارستان ها همچنین گزارشاتی مربوط به این که این حشرات اطراف دهان نوزادان را نیش زده اند موجود است. در این رابطه نیش های سوسری شرقی  منجر به التهاب پوست و تخریب بافت سلولی پوست می­شوند.

 از مشکلات عمده ای که سوسری ها می­توانند برای افراد به بار بیاورند فشار روانی ناشی از حضور آنها در خانه است و این سطح استرس متناسب با اندازه سوسک و بزرگی آلودگی است که ایجاد می­کنند. جمعیت بالای سوسری ها بوی بد مشخصی را ایجاد می­کنند که ممکن است باعث حالت تهوع شود. 

اهمیت آلرژی سوسری و پیامدهای آن بر ایجاد آسم در کودکان به خوبی ثابت شده است. آلرژن ها از مایع بدن و اجساد مرده سوسری در مناطق آلوده منتشر شده و در کودکان و بیماران دارای بیماری آسم مشکل ایجاد می­کنند. از علائمی که  افراد هنگامی که در معرض سوسری قرار گرفته و دچار حساسیت می­شوند می­توان به عطسه و آبریزش بینی، واکنش های پوستی و سوزش چشم اشاره کرد. در موارد شدیدتر، ممکن است افراد در تنفس دچار مشکل شوند یا حتی باعث شوک آنافلاکتیک می­شوند. چنین واکنش های آلرژیک می­تواند تهدید کننده ی زندگی باشد.

پروتئین های متعددی که می­توانند باعث آلرژی در انسان شوند در سوسری های آلمانی شناسایی شده است. بعضی آنها بسیار پایدار بوده و در آب جوش، نور ماورا بنفش و تغییرات شدید ph زنده و قدرت آلرژی زایی آنها برای 10 ها سال باقی می­ماند. بعضی از این پیامدها ممکن است بیشتر از یک آلرژن استنشاقی باشد.

سوسری ها به عنوان ، ناقلین مکانیکی عوامل بیماری زا به صورت غیرمستقیم به انسان ها شناخته می­شوند. 

_{باکتری های جدا شده از پای سوسری آلمانی}

سوسری ها حامل عوامل بیماری زا متعددی ازجمله اشرشیاکولی، استافیلوکوک، سالمونلا، تریکوموناس و غیره هستند گونه های بیماری زا متعددی از گروه های مختلف شامل باکتری ها، ویروس ها، قارچ ها، پروتوزوئرها و کرم های انگلی از سوسری آمریکایی جداسازی و شناسایی شده اند. محیط خانه محلی برای انجام همه فعالیت های انسان از جمله غذا خوردن، آشامیدن و استراحت است. سبک ناسالم زندگی و محیط های خانگی ضعیف از لحاظ بهداشت بستر مناسبی را برای پرورش باکتری های بیماری زا تبدیل می­شود.

 حداقل 32 گونه باکتری از سوسری های خانگی آمریکایی، آلمانی و شرقی جدا شده اند. یکی از این باکتری ها باسیلوس(Bacillus subtilis) است که باعث ملتهب شدن چشم ها (pink eyes) می­شود. 

_{ورم ملتحمه Conjunctivitis}

باکتری ها می­توانند بیماری های بسیاری را برای انسان ها ایجاد کنند. به عنوان مثال E.coli یکی از شایع ترین عوامل عفونت در مجاری ادراری بوده و باعث التهاب مثانه، لگنچه و کلیه می­شود. باکتری روده ای سالمونلا، نه تنها برای انسان بلکه برای سایر حیوانات نیز خطرناک هستند و به طور کلی، عفونت های سالمونلایی از راه مدفوع منتشر و از راه دهان وارد بدن شخص سالم می­شوند. این باکتری ها همچنین باعث تب روده ای و یا حصبه می­شوند. 

حتی بعضی از گونه های باکتری Salmonella bovis-morbificans و Salmonella typhimurium   از سوسری های بخش بیمارستانی جداسازی شده اند. نتایج بررسی ها بیمارستان ولی عصر باعث جداسازی باکتری های کلبسیلا، سودوموناس، اشرشاکلی، استافیلوکوکوس، پروتئوس و استرپتوکوکوس شد.

این حشرات، همچنین می­توانند به عنوان میزبان واسط انگل هایی که باعث بیماری زایی حیوانات اهلی می­شوند نیز قرار گیرند. سوسری ها به عنوان ناقلین حد واسط تخم های 7 گونه از کرم های بیماری زا عمل می­کنند. این کرم ها شامل کرم قلابیNecator americanus، آسکاریس Ascaris lumbricoides، نواری Hmenolepisهستند. سوسری ها می­توانند تخم های این کرم ها را حمل کنند و از طریق خوردن مواد غذایی آلوده وارد بدن انسان شوند و ایجاد بیماری کنند.

سوسری ها همچنین با خوردن مدفوع گربه های آلوده به عامل بیماری زا  Toxoplasma gondii می­توانند به عنوان یک ناقل در سطح خانه ها ظاهر شوند و باعث انتقال آن به انسان و حیوانات دیگر شوند.

به طور کلی جدا کردن باکتری ها و میکروب ها از سوسک ها به این معنی نیست که آنها به طور اختصاصی برای انتقال این عوامل ساخته شده اند. نه! این به سادگی نشان می­دهد که جانوران و طبیعت بیرون چقد می­تواند آلوده باشد.

همانطور که گفته شد سوسری ها از مکان هایی که از نظر بهداشتی ضعیف هستند ممکن است وارد خانه های ما شوند. حالا اگر ما به بهداشت خانه و محیط پیرامون خود اهمیتی ندهیم راه را برای ورود آنها و مشکلاتی که برای ما ایجاد می­کنند باز کرده ایم. پس در اولین فرصت باید با تمیز نگه داشتن خانه خود، شرایط نامناسبی برای سوسری ها فراهم کنیم. 

از دسترس خارج کردن مواد غذایی برای سوسری ها می­تواند شروع خوبی برای فراهم کردن این شرایط باشد. بعد از خوردن شام ظروف را به حال خود در سینک ظرفشویی رها نکنید، چرا که سوسری ها بیشترین فعالیت را در هنگام تاریکی و شب دارند و به راحتی می­توانند روی ظروف کثیف خانه شما رژه بروند. اجاق ها، سطل زباله و مبلمان جاهایی است که باقی مانده مواد غذایی جمع می­شوند و مکان مناسبی برای تغذیه سوسری ها فراهم می­کند.

از آنجایی که سوسری ها در مکان هایی که رطوبت وجود دارد به خوبی رشد و نمو می­کنند، پس باید در آب بندی سرویس های بهداشتی و یا زیرمینی دقت کنید و از ایجاد هر گونه رطوبت در مکان های مستعد جلوگیری کنید.

سوسری ها به دلیل ریز بودن ممکن است از هر فضایی وارد خانه شوند. این فضاها ممکن است ترک ها و یا شکاف هایی که در اطراف خانه ایجاد شده است باشد. علاوه بر این وجود سوراخ ها روی دیوار و یا نقاط مختلف خانه می­تواند مکان امنی را برای گذاشتن کپسول های تخم سوسری ها فراهم کند. درزگیری و پر کردن این سوراخ ها با مواد مناسب می­تواند بسیار موثر واقع شود.

راه کارهایی که  در برابر  جمعیت بالای سوسری ها به کار برده می­شود؟!

در مواردی که با جمعیت زیادی از سوسری ها مواجه هستیم و به اصطلاح دیگر کار از کار گذشته است باید از روش های دیگر برای جلوگیری از ورود سوسری ها استفاده کنیم. برای از بین بردن این حشرات می­توانیم از رویکردهای چند وجهی مدیریت کنترل آفات استفاده کنیم. جمعیت سوسری ها را می­توان با استفاده از روش های فیزیکی، بیولوژیکی و یا مواد شیمیایی و غیر شیمیایی کنترل کرد. 

یکی از راهکارهای جالب و موثر که شاید حتی به آن فکر هم نکرده اید، به حال خود رها کردن، نکشتن و یا حتی نگه داری مارمولک ها در خانه است. با توجه به این که مارمولک ها بیشتر فعالیت خود را در شب انجام می­دهند، به راحتی می­توانند سوسری هایی که در تاریکی به هر جایی سرک می­کشند را شکار کنند.

از گونه های مارمولک که در ایران می­شود به عنوان حیوان خانگی نگه داری کرد مارمولک گکو پلنگی است.

_{مارمولک گکو پلنگیEublepharis macularius}

 روش کنترل غیر شیمیایی شامل استفاده از دستگاه تولید صدا(دستگاه اولتراسونیک) با ایجاد طول موج های کوتاه و فرکانس فوق العاده بالا است که به دلیل عدم کارایی موثر متداول نیست. روش های کنترل بیولوژیک مانند استفاده از زنبورهای پارازیتوئید متعلق به خانواده Evaniidae است که به طور طبیعی کپسول های تخم سوسری ها را پارازیته می­کند و از بین می­برد که این روش ها بیشتر جنبه تحقیقاتی دارند.

از بقایای فسیلی جلبک های تک سلولی خاک دیاتومه (Diatomaceous Earth) به وجود می­آید. فرمولاسیون دریایی خاک دیاتومه به دلیل داشتن مقدار بلوره سیلیکای زیاد قدرت حشره کشی بالاتری دارند. خاک های دیاتومه پایدار بوده و برخلاف ارگانوفسفات ها، در اثر گرما تجزیه نشده و در محیط باقی می­مانند. بوریک اسید و ژل سیلیکا به عنوان آفت کش های فیزیکی شناخته شده اند که از راه های فیزیکی باعث اختلال در اعمال حیاتی حشره می­شود. 

نتایج نشان داد که ترکیب 50 گرم شامل 5 درصد ژل سیلیکا، 35 درصد بوریک اسید، 60 درصد خاک دیاتومه به همراه محلول پاشی با حشره کش دلتامترین می­تواند جمعیت سوسری ها را تا پس از گذشت 12 ماه مهار کند.

از جمله روش های کنترل می­توان به محبوب ترین آنها یعنی استفاده از حشره کش ها اشاره کرد. سموم دفع آفات مورد استفاده در کنترل شیمیایی سوسری ها به سه دسته پیرتروئیدها، کارباماتها و ارگانوفسفر ها تقسیم می­شوند. ترکیب حشره کش، نحوه اثر و فرمولاسیون آن باعث اثرات متفاوتی در کنترل این آفت بهداشتی شده است. ترکیبات مورد استفاده باید دارای ویژگی هایی از قبیل تاثیر طولانی مدت، کم خطر بودن برای پستانداران و حشرات مفید، آلودگی کم محیط زیست و هزینه کم داشته باشند.

حشره کش های کلرپیریفوس (chlorpyrifos)، فنیتروتیون(fenitrothion)، پیریمیفوس متیل(Pirimiphos-methyl)، آلفا سایپرمترین(alfa-cypermethrin)، دلتامترین(deltamethrin) و ایمیداکلوپرید توسط وزارت بهداشت و سلامت در ایران برای کنترل سوسری ثبت و تایید شده است.

 متداول ترین روش ها استفاده از پودر وتابل، مه پاشی و طعمه مسموم است. استفاده از حشره کش های شیمیایی برای کنترل سوسری ها به روش مه پاشی و محلول پاشی در شبکه های فاضلاب محبوب ترین روش است. استفاده از مه پاش حرارتی بهترین و ساده ترین روش برای کنترل سوسک ها در شهر اصفهان گزارش شده است . این روش موفقیت آمیز و سازگار بودند زیرا با مه پاش حرارتی این سموم به اعماق مکان های پنهان نفوذ کرده و به ویژه سوسری ها را به صفر می­رساند.

.همچنین برای کنترل سوسری ها از طعمه های کارباریل 5% و اسید بوریک در مدت زمان کوتاهی در سیستم فاضلاب استفاده شد. اثرات این طعمه ها باگذشت زمان کاهش پیدا کرد و استفاده از این روش به طور مداول با موفقیت رو به رو نشد. زیرا سوسری ها تمام طعمه هایی که اثربخشی آنها به مرور کاهش یافته بود را به سرعت مصرف کردند و  به دلیل اینکه جایگزینی دوباره این طعمه ها دشوار و وقتگیر بوده است این روش موفقیت آمیز واقع نشد.

استفاده از اسپری های حاوی پودر مرطوب کارباریل و دیازینون حداقل به مدت یک ماه در کنترل سوسری آمریکایی نتیجه بسیار خوبی را ارائه کرده است. با این حال تاثیر این آفتکش ها روی سوسری ها کمتر از 5 ماه به طول می­انجامد. استفاده از اسپری ها امروزه آنچنان کارآمد نیست چون ممکن است باعث دور شدن سوسری ها به طور موقت شود. دور شدن موقت سوسری ها این احتمال که دوباره به سمت مکان قبلی رهسپار شوند را زیاد می­کند.

تکرار چند ساله و استفاده وسیع حشره کش ها در مهار سوسری ها سبب بروز مقاومت در آنها شده به طوری که بعد از مگس های خانگی دومین مرتبه را در مقاومت به حشره کش ها به خود اختصاص داده است.

به عنوان مثال، استفاده بی رویه از حشره کش ها برای کنترل سوسری ها منجر به مقاومت گسترده سوسری ها به ویژه سوسری آلمانی در برابر حشره کش های رایج در سطح جهان شده است. سوسری های آلمانی در برابر چندین حشره کش از جمله ارگانوکلرین(organochlorine)، ارگانو فسفره(organophosphorus) ، کاربامات ها و پیرتروئید ها مقاوم شده اند که البته این به دلیل زیست شناسی و چرخه عمر کوتاه تر سوسری آلمانی نسبت به سایر گونه ها است.

همچنین اخیرا سوسری آمریکایی در برابر تری کلروفن و دیازینون در آمریکا و چین هم مقاوم شده است.

 همچنین سوسری های شهر تهران نسبت به حشره کش پرمترین کاملا مقاوم شده اند. در رابطه با این موضوع پژوهشگران دریافتند که حشره کش فیپرونیل به ویژه فرمولاسیون طعمه آن، می­تواند جایگزین مناسبی به منظور مهار با این آفت بهداشتی در ایران باشد.

روش های شیمیایی تنها یک کنترل موقتی هستند اگر با سایر روش های کنترل مانند مدیریت پسمانده های جامد، تصفیه آب و فاضلاب، تصفیه پسماندهای صنعتی، کنترل آلودگی  و بهسازی خانه همراه نباشد و می­توان گفت باعث برگشتن دوباره آفات از جمله سوسری ها حتی با جمعیت بالاتری می­شود.

منابع

• Borah, N., and Hazarika, L. K. (2019). Biology and morphometrics of Periplaneta Americana
• Brenner, R. J., & Kramer, R. D. (2019). Cockroaches (Blattaria). In Medical and veterinary entomology (pp. 61-77). Academic Press.‏
• Farrar, N., Golestaneh, S. R., & Rasoulian, S. (2018). Integrated management of american cockroach, Periplaneta americana (L.) in sewer system of Bushehr city, southern Iran. Iranian Journal of Health and Environment, 11(3), 337-350.‏
• Kassiri, H., Kassiri, A., & Kazemi, S. (2014). Investigation on American cockroaches medically important bacteria in Khorramshahr hospital, Iran. Asian Pacific Journal of Tropical Disease, 4(3), 201-203.‏
• Kundera, I. N., Sapu, E. H., & Bialangi, M. (2020). Identification of Bacteria on Cockroach Feet (Periplaneta americana) in Resident Bay of Palu Permai and Sensitivity Test Against Antibiotics. Techno: Jurnal Penelitian, 9(1), 353-362.‏
• Nasirian, H., & Salehzadeh, A. (2019). Control of cockroaches (Blattaria) in sewers: A practical approach systematic review. Journal of medical entomology, 56(1), 181-191.‏
• Zahraei-Ramazani, A. R., Saghafipour, A., & Vatandoost, H. (2018). Control of American cockroach (Periplaneta americana) in municipal sewage disposal system, Central Iran. Journal of Arthropod-Borne Diseases, 12(2), 172.

تهیه و تدوین در واحد تحقیق و توسعه شرکت ورسا صنعت سبز